IVRP.pl

[bateria helska]

Cede - całkiem interesujące, przy tym zgrabnie zilustrowane rozróżnienie wyzwań dla "tradycyjnego zacisza" ze strony Azji i ze strony Europy.

<Zgódźmy się jednak, że właśnie taki efektowny koniec należał się naszej epoce walk z azjatyckim Wschodem. Walki te "leżały" jakoś w polskim duchu i ramieniu. Jak długo stanowiły główne nasze historyczne zatrudnienie, Polska była szczęśliwa i bezpieczna. Cięższe kłopoty i przeżycia przyniosły dopiero walki z Europą, do których trzeba było się odmienić, przeorganizować, z poświęceniem tradycyjnych zaciszy. Nie mam pretensji do stwarzania nowych teorii historycznych, ale pozwolę sobie na przypuszczenie, że to, co nazywamy nieszczęściami Polski, zaczęło się od chwili, gdy już nie można była zapewnić sobie spokoju krzywą szablą, świszczącą po tatarskich łbach, a trzeba było strzelać z armat i strzelb, walczyć piechotą a nie z konia, w wojnie nie poprzestawać na jednej bitwie, po której albo się zostawało "na polu chwały", albo wracało do miłego domu. Wtedy to cały nawyk, cały styl życia kresowego zacisza, styl "wschodni", przeciwstawiany nadal z zaściankowym uporem szturmom, napierającym na nas z północy, zachodu i południa, okazał się zgubą Polaków. Skuteczny - bo jednak wychodził obronną ręką, także i ze szwedzkiej czy saskiej potrzeby, złudny, bo nie przyniósł nam nigdy wyraźnej, katastrofalnej klęski, wsławiony raz jeszcze w obliczu całego świata atakiem husarii pod Wiedniem, porywający przez swój blask zewnętrzny, nie doczekał się nigdy potępienia, przeżywszy długo swój wiek! Uległ mu przecież, już w naszych czasach, nie byle kto, bo Henryk Sienkiewicz, uległy mu niemal wszystkie "szkoły" historyczne, ulega do dziś wyobraźnia narodu.>

[bateria helska]

Cede.

<Sprawy, które przynosiły wojny wschodnie, nie przekraczały progów polskich zagród, chyba że w łunach pożarów. W wyobraźni Polaków wojny przychodziły, jak katastrofa i przepływały, jak żywioł , nie pozostawiając po sobie żadnych następstw, prócz zniszczenia. Wynikiem ich był łup, haracz lub jasyr - poza tym życie płynęło swoim tokiem! Że może istnieć wojna, która Polsce cichej, Polsce spokojnej, przynosi pewien proces historyczny o znaczeniu rozwojowym - tego nie rozumiano, ani nie uznawano zupełnie. Poza okresem jagiellońskim, każda cudzoziemczyzna była w Polsce "tatarska". Starano się jej "nie puszczać" poza próg, a skoro odchodziła - zapomnieć o niej jak najrychlej! Walki okupowano małymi, ale ciągłymi stratami, aby tylko wrócić pokój ojcowiźnie. Skoro zaś wówczas utrzymywała się a nawet rozkwitała wolność życia w polanach, oparkanionych już w zagrody - żyć można było nadal po staremu, po polsku, z twarzą zwróconą w knieję, w sad, w kościół i gospodę, może i w rynek krakowski, zbudowany za dobrych jagiellońskich czasów. Sto razy odpieraliśmy nawały Europy, okupowane niezbyt dotkliwymi, nieważnymi koncesjami na rzecz natarczywych sąsiadów. Jeden tylko raz nie zdołaliśmy się obronić. Ten jeden raz kosztował nas półtora wieku niewoli."

[bateria helska]

Cede.

<Pozwoliłem sobie na ten skrót historyczny - jakże pobieżny i niedokładny - by wyprowadzić rodowód pewnego idealizmu historycznego, który gotów jest jeszcze dzisiaj wystąpić z programem Polski nie "wadzącej nikomu" i nieustraszonej w "stawaniu w potrzebie". Różnica pomiędzy tym "wschodnim programem" a programem polskiej odrębności jest właściwie bardzo mała. To przecież, co dzisiaj wciąż jeszcze stanowi treść naszej swojszczyzny, zasadza się na pewnych rodzimych formach obyczaju, nie zaś na swoistych, jasnych i pełnych koncepcjach zbiorowego życia. "Mit wschodni" często idzie w parze ze swojszczyzną. Razem tworzą już tandem niebezpieczny. Żadna bowiem koncepcja nie ma tyle zewnętrznej efektowności i wewnętrznej wygody. Żadna nie przemawia tak łatwo do polskich głów, żadna tak tanio nie zdobywa serc. Wsparta piosenką i strojem, kunsztem, sukmaną, amarantem i pawim piórem, legendami o szarżach kawaleryjskich i wyskokach polskiego temperamentu, pozwala na życie od uniesień do uniesień, odwraca od spraw trudnych, zbawia od dokuczliwości, jakie sprawiają najistotniejsze problematy życia.>

[bateria helska]

Cede.

<Ostatnim jej widocznym dziełem jest najmłodszy polski mit - mit o "cudzie nad Wisłą". Nie wiem, kto pierwszy wymyślił ten "cud", ale trzeba było nie lada lekkomyślności, by bitwę warszawską, wygraną porządnie, uczciwie, według wszelkich zasad sztuki wojennej, okupioną krwią tysięcy żołnierzy, pełną wigoru budzącego się do życia narodu polskiego, nazwać cudem! W intencjach wynalazców "cudu" leżała jednak chęć wykazania, że Polska, niezmiennie "przedmurze chrześcijaństwa", zbawiła raz jeszcze Europę od zalewu "wschodniego barbarzyństwa". Czas rozwiewa legendę bolszewickiego niebezpieczeństwa, a wraz z nią coraz to ciszej o "cudzie nad Wisłą". Trzeźwy Zachód co prawda nie przyjął jej nigdy. U nas kołacze się jeszcze w bardziej egzaltowanych głowach. Czas najwyższy, by się z nią rozstać raz na zawsze, żegnając tym samym i cały nasz mit sielsko-rycerskich kresów Europy.>

[bateria helska]

Cede.

"Czy jednak można żyć bez mitu, przyjmując heroiczną postawę wobec życia i głosząc irracjonalne posłannictwo narodu? Chyba nie. Ale mit nie musi się wywodzić z przeszłości historycznej. Mitem może być także przyszłość. Naród polski, mając za sobą spełnione zadanie historyczne a niespożyty zapas sił i wiary we własne prawo do życia, naród, który wytrzymał zabójcze upusty krwi i mienia, którego skarby grabiono wielokrotnie i rozwłóczono po całym świecie, który wyłonił ze swego ciała nowe przedpole Europy, który oddał już w czasach niewoli ćwierć swej ludności światu, na najcięższe prace zdobywcze cywilizacji, pozbawił się na rzecz obcych wielu genialnych ludzi, naród bezprzykładnie rozrzutny a przecież nie wyczerpany - naród ten, patrząc dziś na świat zachodni, znużony dziełem kultury i obracając oczy na Wschód, gdzie dzieło jej ulega rozkładowi, musi wyczuwać posłannictwo, jakie przypada mu w tej części świata."

[bateria helska]

Cede.

"Nasuwa się tu analogia z czasami jagiellońskimi. Toteż obraz Polski jagiellońskiej, chrześcijańskiej a oświeconej, wyrozumiałej a stanowczej, promieniejącą kulturą i ładem od mórz północnych do południowych, sprzęgniętej z Zachodem związkami krwi, wymianą myśli i układami politycznymi, był niejednokrotnie wysuwany jako mit naszego odrodzonego państwa. Kusząca ta i na pozór rozumna wizja ma jednak bardzo niebezpieczne perspektywy, gdybyśmy ją chcieli wziąć za wzór naszych dni. Era bowiem jagiellońska rozkwitła w blaskach Odrodzenia i była w zasadzie długoletnim okresem pokoju, poświęconego wytchnieniu po surowych latach średniowiecza. Atmosfera naszych czasów ma w sobie ostrość nadciągających przeobrażeń i ciężar wiszącej w powietrzu burzy. Jej treścią wewnętrzną jest walka o nowe pojęcia sprawiedliwości, o nowy układ sił rządzących światem, o nową treść dziejów. Jest to zapowiedź czasów surowych, mistycznych, w duchu swoim p o n a d l u d z k i c h, a zatem zupełnie odmiennych od h u m a n i s t y c z n e j ery jagiellońskiej."

[bateria helska]

Cede - skądinąd rozsądnie o tem, że każda nakierowana na zewnątrz realizacja wszelkich "mitów" mija się z celem, gdy wewnątrz mamy burdel i mętlik:

"Skoro zaś nie można podjąć ani nawet unowocześnić treści historycznej jagiellońskich lat, to jakaż może być siła atrakcyjna jagiellońskiego mitu, zarówno dla nas, jak i dla tych, których pragnęlibyśmy pozyskać? Byłoby to doprawdy wielkie nieporozumienie, gdybyśmy chcieli zjednywać czy podbijać świat sprawą, która jest dla nas już tylko przypomnieniem potęgi zewnętrznej, dla naszego zaś otoczenia - prywatną polską legendą. Najtęższy minister spraw zagranicznych nie jest w stanie stworzyć Polski jagiellońskiej, nawet przy najbardziej sprzyjającej koniunkturze międzynarodowej i najwspanialszych metodach propagandy. Zagadnienie to jest bowiem zagadnieniem wewnętrznym i musi być najpierw w e w n ą t r z Polski rozwiązane, jako sprawa jej moralności, rządności i siły, odwagi w podejmowaniu najostrzejszych, najtrudniejszych spraw swego losu, jednolitości społecznej i zgody!"

[bateria helska]

Cede.

<Jak bardzo jesteśmy jeszcze dalecy od zdobycia tego, jedynie niezawodnego narzędzia wpływu - potwierdzi nam najlepiej zastanowienie się nad tym, jak bardzo Polska dzisiejsza jest niepodobna do państwa Jagiellonów, właśnie pod kątem widzenia tego, co nas otacza. Jesteśmy świeżo pod wrażeniem nawiązania stosunków z Litwą. Trudno nie przyznać, ze Polska zdała w tym przypadku egzamin trzeźwości, nie wpadając bynajmniej w mocarstwowo-jagiellońskie olśnienia, oczekując ze spokojem a nawet z pewnym sceptycyzmem dalszego rozwoju wypadków. Rozumiemy jednak wszyscy: od tej pierwszej ugody z Litwą prowadzi jeszcze do Polski spod znaku Orła i Pogoni droga daleka i trudna, obliczona na przemarsz całego pokolenia. Chyba żebyśmy chcieli uwierzyć z góry w jakiś nowy "cud", w jakieś nagłe przebudzenie się w sercach Litwinów żywiołowej przyjaźni do Polski.>

[bateria helska]

Dalej Goetel pisze o tym, że "sytuacja dzisiejszej Polski jest nieporównanie trudniejsza, powiedziałbym nawet: poważniejsza niż sytuacja Polski Jagiellońskiej".

"Stoimy na progu wielkości. Ale wielkość kosztuje dziś więcej niż w jakichkolwiek innych czasach.
Taki jest mit naszych czasów. Gdybyśmy go chcieli rozwiązać tylko zewnętrznie, łudząc naród tromtadracją mocarstwową i wykorzystując polityczne okazje, należałoby się wyprzeć go kategorycznie, bo może przynieść nam tylko chwilowe zdobycze i powodzenia, a potem zawód i może nawet nieszczęście. Podjęty od wewnątrz, stanowi zadanie trudne i nie zawsze przyjemne dla niesfornej polskiej duszy, ale pewne, wdzięczny i porywające, zważywszy cały naturalny, niepowstrzymany pęd rozwoju, pęd, którego nie zdoła zabić ani niewola, ani wojny, ani nędze, ani nawet waśnie wewnętrzne i <potępieńcze> polskie spory!"

[bateria helska]

Cede - koniec rozdziału.

"Jeżeli jednak to, co nas uprawnia do wiary w wielkość naszego narodu było dotychczas instynktowne i żyło od improwizacji do improwizacji, to podjęcie świadomego dążenia do wielkości nie może oznaczać nic innego, jak formułę ładu, bezsporną, zwartą i nowoczesną a obejmującą wszystkich Polaków. Ład taki znaczy solidarność narodowa. Solidarność znaczy poddanie się interesom ogółu. Najwyższy interes ogółu, to wyznaczanie wspólnej wiary - chociażby wbrew przekonaniom jednostek. Tak jest, chociażby i wbrew przekonaniom!
Taki jest mit naszych dni."

[bateria helska]

Rozdział XII - "Co to jest faszyzm?"

Goetel zaczyna od objaśnienia etymologii nazwy:
primo, liktorskie rózgi
secundo, grupy, zwane Fasciami, na które Mussolini podzielił swych zwolenników.
"To zręczne i pełne intuicji połączenie starego symbolu chwały z nowoczesnym duchem akcji, spowodowało, że, skoro fascie spiskowców przestały być fasciami i stały się wielkim obozem, to ten pozostał wierny dawnej nazwie."
Dalej Goetel zwraca uwagę, że w przeciwieństwie do mających racjonalne pretensje wielkich prądów - "-izmów", "faszyzm nie wyraża nic, prócz jednej legendy o sławie."
Zauważa, że powstanie ruchu nie łączy się z żadnym manifestem programowym, księgą, a z pochodem na Rzym, że "cała faszystowska teoria powstała już później i znajduje się jeszcze i dziś w stanie płynności", że faszyzm to ruch zaimprowizowany, który "kazał ludziom (...) ulegać najprostszym uczuciom i kierować się nimi w najbardziej złożonych sytuacjach. Użytkować każdy wzór, który wytrzymał życiową próbę i zachować każde dzieło, które mogło być użyteczne. Nie burzyć tradycji, ale i nie poddawać się jej wewnętrznie. Wierzyć w człowieka i nie dawać mu pardonu."

[bateria helska]

Potem Goetel brnie w laurkę:

"Główne czynniki nowoczesnych dziejów, a postaci najbardziej choćby złożonych i trudnych kwestii, jak podział dóbr, wyrównanie społecznych różnic, udoskonalenia techniczne i organizacyjne, tworzywo kulturalne, pojęte jest przez nich [nowoczesnych przywódców narodów, czytaj: wodzów faszystowskich - b.h.], jako coś, co się samo przez się rozumie, coś, co z natury rzeczy musi być wcielone w istotę ruchu. Postępują tak, jak gdyby ludzkość wymyśliła już wszystko potrzebne do jej zbawienia, a nie umiała go tylko zastosować w życiu. Zdaniem ich człowiek musi być szlachetny, inaczej zginie. Ważne więc są przede wszystkim imponderabilia uczuciowe, ułatwiające decyzję i wywyższające człowieka: męstwo, honor, miłość narodu i ojczyny, braterstwo, poczucie wspólnoty, wierność."

[bateria helska]

I brnie dalej:

"To są założenia i początki ruchu - ale też i jego niezmienna istota, o której nigdy nie należy zapominać. Dziś, kiedy faszyzm porósł już w teorię, coraz częściej, coraz powszechniej popełnia się błąd, biorąc jego przejawy wtórne czy uboczne za czysto faszystowską monetę. Gra, prowadzona przez przeciwników faszyzmu na platformach takich, jak rasizm, totalizm, dyktatura, przysłania ludziom chwiejnym zasadniczą prawdę, że faszyzm jest przede wszystkim postawą psychiczną, napięciem woli, wzmożeniem aktywności, uzdolnieniem wewnętrznym do ofiar i wysiłków, jednym słowem tym, co nazywamy heroicznym stosunkiem do życia. Tylko ta jego właściwość jest <autentyczna> i nie dająca się zastąpić niczym innym. Tylko ta jest miarodajna. I tylko ta najbardziej ogólnoludzka."

[bateria helska]

I dalej:

<...hitleryzm jest również faszyzmem. Jest nim także i "frankizm" hiszpański, i Croix de Feux Francji, mógł nim być i polski obóz legionowy, a może nim stać się każdy młody, nacjonalistyczny prąd, który powstanie, a będzie dość odważny, aby, z pełnym poczuciem odpowiedzialności, połączyć, w jednym zespole wiary, sprawę sprawiedliwości społecznej i miłości do swego narodu, które dopiero razem tworzą ową atmosferę, wyzwalającą duszę nowoczesnych mas. Tylko krótkowzroczni lub umyślnie niedowidzący ludzie mogą dopatrywać się w sile przerzutowej faszyzmu rezultatów propagandy, materialnego nacisku czy nawet prowokatorskich machinacji. Tylko niepewni siebie będą w nim przede wszystkim podejrzewać włoską czy niemiecką "agresję". Faszyzm, owszem, pochodzi z Włoch, ale tak, jak rzeka pochodzi od swego pierwszego źródła, a ma mimo tego liczne i samodzielne dopływy oraz cały nieujawniony basen podziemny.>

[bateria helska]

Dalej:

<Podkreślam to z takim naciskiem, bo nie ma dość słów, aby przestrzec opinię przed zamętem pojęć, spowodowanym przez dialektykę wyrozumowaną, która raz po raz zaskakuje nas drugorzędnymi, zastępczymi pojęciami faszyzmu.
W pierwszym rzędzie należy do nich "totalizm". Można przeczytać wszystkie podstawowe wypowiedzi Mussoliniego i Hitlera i nie spotkać się ani razu z "totalizmem". Pojęcie to wypłynęło na powierzchnię w ostatnich czasach, kiedy skończyła się czy zachwiała gra demokracji na komunizm rosyjski, zbankrutowany moralnie, i trzeba było wynaleźć pojęcie, które odium odrazy, bijące w Rosję, pozwoliłoby rozciągnąć i na państwa faszystowskie. Pod tym "totalizmem" "zglajszaltowano" szybko i skutecznie tak sprzeczny z sobą faszyzm i komunizm. Wierna swej cynicznej taktyce w stosunku do "burżuazyjnego" świata bolszewia nie obraziła się bynajmniej z tego powodu. Owszem! w pewnej mierze współdziałała nawet w akcji antytotalistycznej. Faszyści wzruszyli ramionami. Ale na poczciwego wyznawcę demokracji i wolności padł zimny strach. Ujrzawszy pod jednym dachem "totalizmu" faszystów i bolszewików dopiero teraz "zrozumiał", co mu grozi. Faszyzm mógł być demonem, komunizm furią - totalizm stawał się już molochem, w którego żarłocznym kałdunie miała się pomieścić, nie tylko już wszelka liberalna własność prywatna, nie tylko demokratyczna swoboda myśli, przekonań i postępowania, ale nawet i to, co w faszyzmie było żywe i samodzielne i to co było odrębnością bolszewizmu.>

[bateria helska]

Dalej:

<Nic nie obrazuje bardziej czczości wewnętrznej "totalizmu" jak to, że polemiki z nim wybuchają nawet tam, gdzie rządzi się niezmiennie stara, "wolnościowa" demokracja. Nie brak ich w Polsce, gdzie byle projekt, byle rozporządzenie bardziej stanowcze rozpętuje burzę "totalistycznych" niepokojów, sprzeciwów, a nawet kasandrycznych przepowiedni o bliskim upadku "praw człowieka".

Potem Goetel porusza kwestię - faszyzm a sumienie i religia:
<Nie sposób jednak przemilczeć, że "totalizm" stał się niedawno powodem polemiki już nie byle jakiej, bo o sumienie. Nikt inny, jak Watykan oświadczeniami swymi o dążeniach "totalistycznych" postawił na jednej płaszczyźnie faszyzm z komunizmem, pomawiając jednych i drugich o zakusy na duszę człowieka. Trudno jest przeciwstawiać się tak wysokiej opinii, skoro się stoi na stanowisku polskiego nacjonalizmu, tak bardzo związanego z katolicyzmem. Niemniej jednak rozszerzona w ten sposób platforma "totalizmu" nie przekonywuje i nie znajduje dostatecznego usprawiedliwienia w tym, co się dzieje w państwach faszystowskich. Reformistyczny duch Niemiec w prawach religijnych nie jest niczym nowym a linia demarkacyjna pomiędzy sprawami świeckimi i wyznaniowymi była wśród narodów germańskich zawsze więcej zagmatwana, niż u narodów łacińskich i większej części Słowian. (...) Dopóki ludność państw faszystowskich modli się w kościołach a kościoły te są pod opieką państwa, dopóki słowo Bóg pojawia się w ustach przywódców faszyzmu, jako nadrzędna instancja narodowego losu - musimy faszyzm, chociażby i niemiecki, uznać jedynie za ruch społeczny i nie ma dość przekonywującej racji, aby w nim widzieć niebezpieczeństwo dla wolności religijnego sumienia.>

Koniec jest wręcz kuriozalny. Pytanie, czy Goetel nie wiedział o faktycznym stosunku niemieckich nazioli do religii i kościoła, o przejmowaniu i zamykaniu kościelnych instytucji, szykanowaniu niepokornych księży, czy też retorycznie to tutaj pomija, skupiając się na tym, że skoro ludzie mogą się modlić w kościołach, a przywódcy faszyzmu odwołują się do Boga, to najwyraźniej wszystko jest w porządku.

[bateria helska]

Dalej Goetel przyznaje, że raczej nie ma co dyskutować z rasistowskimi założeniami ruchu, i to nawet w wydaniu włoskim, odwołującym się do wielkości Rzymu, ale stwierdza, że "rasizmu nie wynaleźli Niemcy ani Włosi, gdyż jest on już długie lata stosowany z nieubłaganą konsekwencją przez Anglików i Amerykanów, w stosunku do tak zwanych <ludów kolorowych>. Hitler jest marzycielem (sic!) wobec dokonań angielskich na terenach zetknięcia się z ludźmi innej rasy a amerykańskich, na platformach współżycia czarnych z białymi. Cóż z tego, że ani w Anglii, ani w jakiejś generalnej mierze w Ameryce nie nazwano rzeczy po imieniu, ani nie stworzono w tym celu specjalnych praw - skoro cały ustrój kolonialny Anglii jest jednym wyjątkowym prawem przywileju dla Anglików a upośledzenia dla krajowców, obyczajowość zaś angielska i amerykańska stworzyły formy rasowej ekskluzywności tak skrajna, a tak obowiązujące i sztywne, że, gdyby je ujęto w ramy przepisów, otrzymalibyśmy system, wyprzedzający daleko zarządzenia Hitlera."

[bateria helska]

Goetel, pisząc dalej o sprawie rasizmu i kwestii żydowskiej, stwierdza m.in.:

"Nic doprawdy nie wskazuje na to, aby generalna rewizja pojęć w stosunku do rasy żydowskiej na terenie Europy miała być wstępem do jakiejś szerszej <agresji> rasizmu. Byłoby śmiesznym, abyśmy, tak bardzo obciążeni żydostwem, czynili zarzut faszyzmowi, że jego teorie rasistowskie zagrażają naszemu poczuciu narodowej dumy i godzą w pełnoprawność naszej roli na gruncie Europy. Czujność nie zawadzi nigdy, ale naród, który za wiele <czuwa> bardzo często za mało działa."

A historia swoje...

[bateria helska]

Dalej Goetel roztrząsa kwestię "innych przejawów faszyzmu, jak korporacjonizm i dyktatura".
Korporacjonizm - Goetel określa go jako "sztandar, pod którym demokracja, ta radykalniejsza, szczersza, może przejść do obozu hitlerowskiego", "jako niewątpliwe rozwiązanie" tajemnicy "3 milionów zarejestrowanych socjalistów niemieckich, które z chwilą hitlerowskiego zamachu stanu zniknęły z powierzchni ziemi". Przeciwników korporacjonizmu doszukuje się Goetel głównie pośród "nieubłaganych rzeczników indywidualizmu, którzy (...) wietrzą niebezpieczeństwo tyranii przeciętnego zespołu nad twórczą energią i tradycyjnymi <prawami> jednostki. Czy jednak wyznawcy wolności osobistej i chodzenia w pojedynkę zastanawiali się kiedy nad tym, że wygórowany indywidualizm jest nie tylko potrzebą wolnego ducha i przejawem twórczego temperamentu, ale, przede wszystkim, wynikiem braku zaufania do zbiorowiska, do jego dążeń i urządzeń, do jego przywódców, głębiej rzecz biorąc i do jego kultury? Tam, gdzie istnieje atmosfera wzajemnej ufności, którą rządzi wiara, wybitne jednostki mogą wyżywać się twórczo, nie idąc wbrew życiu, ale współdziałając z życiem i nawet nie rezygnując z tej sumy przekory, która zawsze niemal towarzyszy silnym charakterom i wielkim zdolnościom. Powiem więcej: teza, że indywidualność musi się zawsze wypowiedzieć w walce ze zbiorowiskiem jest tezą barbarzyństwa i prymitywu."

[bateria helska]

Potem Goetel wystawia laurkę wodzom faszyzmu:

<Wygnanie opozycjonistów z faszystowskich państw nie wytłumaczy nam bynajmniej zagadki, jak to się stało, że Włosi, naród o tak bujnym temperamencie indywidualistycznym, i Niemcy, którzy wydali tyle potężnych i bynajmniej niepokornych osobistości, dali się tak łatwo podciągnąć pod ogólny strychulec. Czy możemy dopuścić absurdalną myśl, że w "zglajszachtowanych" społeczeństwach faszystowskich przestały się rodzić większe indywidualności? Lub może, że urodziwszy się, nie dochodzą do wyrazu? A może to oni właśnie nadają faszyzmowi tak żywiołowy i zwycięski pęd?
Stąd już krok do zagadnienia dyktatury. Słowo dyktatura nie ma w państwach faszystowskich żadnego aktualnego znaczenia. Mussoliniego nazywają we Włoszech duce, a Hitlera führer, co przecież oznacza wódz. Ta różnica jest dla krytyków faszystowskiego ustroju bagatelna, ale dla jako takiego bezstronnego człowieka ogromna, Wódz oznacza przecież człowieka, który prowadzi naród zgodnie z jego życzeniami - dyktator, który mu narzuca swoją wolę, wbrew jego intencjom albo pomimo nich. Wstyd przypominać takie proste prawdy, ale krytyka faszyzmu, chociaż nieraz dokonywana przez patentowanych inteligentów, zmusza do takich, kompromitujących wyjaśnień.>

[bateria helska]

Dalej w ten sam deseń:

<O popularności wodzów faszyzmu wśród najszerszych mas szkoda już wiele rozprawiać. "Kariera" ich ma zupełnie odwrotny bieg niż los dyktatorów. Tragiczny i nieuchronny proces osamotnienia nie dotknął ich zupełnie. Przeciwnie! Z biegiem lat zyskują sobie coraz i to większe zaufanie, coraz większą przyjaźń narodu. Otaczające ich dawniej pretorie partyjnych milicji stają się coraz bardziej luźne i... niepotrzebne. Środki i metody terroru, stosowane przez nich słabną i coraz szczuplejszy staje się obóz ich przeciwników. Żadne skrzepy nie powstają w stworzonym przez nich ustroju i przebiegający go obieg krwi pulsuje coraz to żywszym, coraz naturalniejszym prądem. Cele, do których dążą prowadzone przez (nich?) rzesze, są zawsze i wszystkim zrozumiałe, i nikt chyba na świecie nie dbał tak bardzo, aby usprawiedliwić i wyjaśnić każde zadanie, jakie się daje narodowi do spełnienia (sic!).>

[bateria helska]

Cede.

<Zapewne! można popularność wodzów faszyzmu przypisać paroksyzmom histerii, jaka ogarnia tłum na ich widok, posłuch, jaki mają, wytłumaczyć strachem, starania o świadomość mas przypisać propagandzie - można także Hitlera nazwać "facetem z wąsikami", Mussoliniego "człowiekiem z wilczą szczęką" - ale powaga zjawiska, jakim jest już dziś, w tak krótkim historycznie czasie dorobek "dyktatorskich" państw, powinien by już położyć kres łatwiznom. Można szydzić z wszystkiego, skoro się jest gotowym na wszystko. Jakaż to demokracja jest w stanie masom, stojącym za faszystowskimi wodzami, przeciwstawić swój własny, równie jednolity lud?>

[bateria helska]

Teraz pean na cześć faszyzmu:

"Zmierzam do konkluzji: krótkie a tak wymowne, tak patetyczne dzieje faszyzmu, wyłoniły przed naszymi oczami obraz państw, zorganizowanych w sposób wszechstronny i zwarty, ożywionych jednolitym prądem wewnętrznym, zdyscyplinowanych niemal wojskowo i oddanych całkowicie swoim przywódcom. Żadne zastrzeżenia teoretyczne czy ideowe nie zmienią faktu, że organizm tego rodzaju ustanowi, na tle nowoczesnego świata, najdoskonalsze i najskuteczniejsze narzędzie do rozwiązywania tych zadań, które cywilizacja nakłada na ludzkie środowiska. Pojawienie się faszyzmu w Europie przyspieszyło zamierający tryb życia, tej tak znakomitej i żywotnej kiedyś części świata i wszystko, co się stało czynnikiem odrodzenia, wszystko, co jest śmiałe i nowe powstaje z jego inicjatyw. Jest zatem faszyzm p r ą d e m _ d z i e j o w y m o tak samo uniwersalnym rodzaju, jak była nim kiedyś demokracja."

[bateria helska]

Koniec rozdziału:

"Oparty o proste i powszechne uczucia nacjonalizmu i sprawiedliwości społecznej, a obarczony niewielkim balastem doktryn, elastycznych i płynnych, zezwala na wyzwolenie z jednostek i mas tych zapasów duchowej i materialnej energii, które kostniejący ustrój demokratyczny uwięził w zastoinach zbyt zagmatwanej i oderwanej od życia problematyki ideowej i społecznej. Zasadnicza jego postawa duchowa, oparta na irracjonalnych pojęciach narodowej wspólnoty, wraz z jej właściwościami uczuciowymi - uniemożliwia kompromis z demokracją, opartą na racjonalizmie interesu. Nie ma żadnej możności <częściowego> przyswojenia sobie tej zasadniczej postawy i nie ma żadnej większej historycznie perspektywy, opartej na pomieszaniu demokracji z faszyzmem.
Nie ma jednak i żadnej konieczności przyjęcia wszystkich gotowych już form, które faszyzm wytworzył i nic nie stoi na przeszkodzie, aby naród, który przyjął <ducha> faszyzmu, nie szukał sobie samoistnych form życia, zgodnie ze swoimi właściwościami i warunkami bytu. Punktem wyjścia musi być jednak świadomość, że nic nie jest niezmienne i nic nietykalne, co sprzeciwia się dobru narodu. Ten punkt wyjścia jest właśnie przyznaniem się do faszyzmu."

[bateria helska]

Rozdział XIII (ostatni) - "Dokąd idziemy?"

"Zanim się zada pytanie, dokąd idziemy, warto przed tym zapytać, gdzie jesteśmy. Tak by wskazywał zdrowy rozsadek, Ale w Polsce, o ile każdy gromko odhuknie, dokąd idzie, nikt nie okaże bynajmniej ochoty zainteresowania się, w którym miejscu się znajduje. Przyszłość należy do wszystkich, teraźniejszość do nikogo. O chwili obecnej mówi się urągliwie, o przyszłości z niczym nieuzasadnioną pyszałkowatością. Jeżeli dobrze rozumiem przechwałki wszystkich, którzy gardłują o swoim tryumfie i zwycięstwie w dniu jutrzejszym - to Polska dzisiejsza powinna by wymrzeć niemal całkowicie, aby zapanował prawy czy lewy, środkowy czy wsteczny, nowy ład."

[bateria helska]

Cede.

<Dziwna to rzecz doprawdy: nigdy jeszcze Polska nie miała tylu obywateli tak pewnych siebie i pewnych swego i nigdy jeszcze nie była tak mglista wewnętrznie i tak nieświadoma jutra. Nigdy nie była tak pełna dokładnych programów, ścisłych organizacji, stanowczych manifestów i nigdy tak skromna, gdy chodzi o działanie i decyzję. Raz po raz słyszymy, że budzi się wieś, że ocknął się proletariat, że młodzież sięga po władzę, że w życie publiczna wkracza Akcja Katolicka-prawica i lewica grzmi hasłami i zasadami nowej moralności społecznej - kiedy zaś przychodzi do ściślejszych postulatów, dowiadujemy się, że najpilniejszą potrzebą Polski jest stare, wyświechtane hasło pięcioprzymiotnikowego prawa głosowania. Dlaczego mamy cofnąć się tak bardzo wstecz, aby iść tak bardzo naprzód, dlaczego mamy się tak bardzo zestarzeć, aby stać się młodymi, dlaczego na wielkie biedy, na bolesne rozdarcia wewnętrzne ma się użyć tak zgranego, tak skompromitowanego środka, nie umie chyba nikt odpowiedzieć. Ale ponoć te właśnie, nowe, nieprzymuszone wybory, mają nam dać dopiero prawdziwy układ sił w społeczeństwie. Czy go nie mamy dziś?... Czy nie wiemy, że nikt, że żaden kierunek obecny nie może liczyć na większość? czy nie zdajemy sobie sprawy, że, jeśli istnieją dziś w Polsce jakieś pozory demokratycznej jednomyślności sejmowej, to jutro, po wyborach, po tych "miarodajnych", "uczciwych", "zdrowych", zniknie po nich wszelki ślad?>

[bateria helska]

Cede.

<Więc chyba po to chcemy odradzać demokrację, aby ją na nowo obalać? Kosztowna to zaiste zabawka! A może... może pragniemy ją przeinaczyć? Słyszeliśmy już głowy o neodemokracji, o demokracji kierowanej, nawet o demokracji bohaterskiej!
Zapewne! gdyby Polska znalazła dziś jakąś formułę demokratyczną, zdolną do życia i rozkwitu, zadziwiałby cały świat, tak samo, jak kiedyś, zdawało się, ze zadziwi go Woronow, który znalazł koncept na odmłodzenie staruszków. Metoda spaliła na panewce, gdyż okres ludzkiego życia w sile i potencji ma swoje granice, wyznaczone przez prawa natury. Na bardzo już podstarzałą demokrację mniej jeszcze starczy sposobu odmładzania jej swą własną krwią. Nowe wybory nie poprawią starych, skoro w ogóle cały s y s t e m _ p a r l a m e n t a r n y stał się niezdolny do życia. Być może jednak, że demokracja zechce się odświeżyć zastrzykami krwi ze zdrowego ciała faszyzmu. Zdaje się, że wszystkie powstałe w Polsce koncepcje nowej demokracji polegają na tym właśnie. Nie brak przecież ludzi "dobrej woli", którzy wyobrażają sobie, że wystarczy wziąć z faszyzmu główne ograniczenia i rygory, a zachować główne przywileje i wygody demokracji, aby stworzyć coś, co będzie lepsze od jednego i drugiego! Prosta to myśl, tak prosta, że właściwie aż dziecinna! Gdyby bowiem faszyzm był tylko chomątem, można by w niego ubrać i demokrację. Ale faszyzm jest właśnie historycznym zaprzęgiem, składającym się z chomąta, siły pociągowej i woźnicy. I tylko w tym zespole daje historyczne wyniki.>

[bateria helska]

Cede.

<Ale zastanówmy się jeszcze nad zagadnieniem silnej władzy w ustroju demokratycznym. Hasło to ma jakiś szczególny wpływa na Polaków. W zasadzie nie oznacza ono nic innego, jak możność rządów z zawieszeniem, albo co gorsza, obchodzeniem ustawowych swobód demokratycznych. Silna władza demokratyczna różni się od faszystowskiej tylko przez swą wyjątkowość, względnie i nielegalność, bynajmniej zaś nie przez swą istotę. Zachowanie nadziei powrotu do raz po raz zawieszanego samorządu, równie, jak i nieustanne widmo kija "nadzwyczajnych pełnomocnictw", ma być pono wychowawczym atutem tego systemu, który karząc i nagradzając, odbierając i powracając obywatelskie swobody, prowadzić ma do stopniowego wyrabiania się społeczeństwa w obywatelskim duchu.
Niestety... nic tak nie podkopuje stosunku człowieka do publicznego dobra, jak właśnie "silna ręka" w ustroju demokratycznym. Na czym ma się oprzeć stałość tego systemu, skoro poczucie odpowiedzialności za kraj staje się "wędrowne" i skoro samorząd, nie spełniwszy swych zadań, może w każdej chwili oddać władzę rządowi z powołania, ten zaś, nic nie wskórawszy, może się z powrotem ratować ucieczką do samorządu? Jedno i drugie, jeżeli uczynione zręcznie, będzie miało nawet charakter obywatelskiej zasługi.>

[bateria helska]

Cede.

"Mamy kraj, w którym gra tego rodzaju uprawiana jest od dłuższego czasu. Jest nim Francja, szczęśliwa Francja, produkująca ludzi silnej swady, jak i silnego działania. Sam już sejm jest tam pono tak dojrzały, że potrafi się zawsze w porę wycofać za opatrznościowego męża, którego albo obdarzy zaufaniem, wbrew doraźnym interesom demokracji, albo nawet wyposaży w nadzwyczajne pełnomocnictwa. A jednak: dobro publiczne Francji, podawane sobie z rąk do rąk, przez rozważnych i statecznych mężów stanu i wyrobionych przedstawicieli społeczeństwa, rzednie jakoś i staje się coraz bardziej wiotkie. Politycy wychodzą z tych walk nieuszkodzeni, cnota ich ponosi szwanku, sława nie maleje, kariera stoi nadal otworem - tylko Francja z n i k a_n a m_z_o c z u, pomniejszona, stroskana, schorzała."

[bateria helska]

Cede.

"Znajdujemy się na przełomie. Każdy z nas wyczuwa, ze z tym olbrzymim, ślamazarnym, rozlazłym taborem pojęć, który nagromadziła demokracja w ciągu stuleci, nie można już dotrzymać kroku w pochodzie historycznym narodów. Młode państwo polskie zdołało zgromadzić już na sobie zbyt wiele obciążeń historycznych, jak na krótki okres jego istnienia. Niektórzy nazwą to bogactwem życia i bujnością naszej kultury, zapominając, że życie zbiorowe i kultura to pojęcie ładu, który, jeżeli nie jest samoistny, musi być narzucony."